رشد علمی: توهم یا وقعیت؟!

رتبه‌ی اول ایران در پیشرفت علمی در جهان، یکی از شواهدی است که مسئولین و متولیان علمی کشور با افتخار به آن اشاره می‌کنند تا بر جهش ایران برای تبدیل شدن به قدرت علمی و اقتصادی منطقه در سال‌های آینده تاکید کرده باشند. طبق آمار ارائه شده توسط مجله نیچر ایران در سال 2011 با رشد 20% در تعداد مقالات علمی، پرشتاب‌ترین کشور در رشد علمی بوده است. تعداد اسناد علمی ایران در طی سال‌های 2000 تا 2010 در نمودار شماره 1 آورده شده است.چنین آماری با بسیاری از ضعف‌ها و نشانه‌های هشدار در فضای علمی-اقتصادی ایران سازگار نیست. نفوذ روزافزون مهاجرت در میان نخبگان و تحصیل کردگان، امکانات نامتناسب دانشگاهی و بیکاری دانش آموختگان از جمله‌ی قرائن متضاد با واقعیت فوق است. شاید با موشکافی و بررسی بیشتر درباره جایگاه پیشرفت علمی ایران بتوان برای این ناهمگونی توضیح قانع کننده‌ای یافت.نمودار تعداد مقالات علمی ایران در طی سال های 2000-2010 رتبه‌ی اول ایران در پیشرفت علمی در جهان، یکی از شواهدی است که مسئولین و متولیان علمی کشور با افتخار به آن اشاره می‌کنند تا بر جهش ایران برای تبدیل شدن به قدرت علمی و اقتصادی منطقه در سال‌های آینده تاکید کرده باشند. طبق آمار ارائه شده توسط مجله نیچر ایران در سال 2011 با رشد 20% در تعداد مقالات علمی، پرشتاب‌ترین کشور در رشد علمی بوده است. تعداد اسناد علمی ایران در طی سال‌های 2000 تا 2010 در نمودار شماره 1 آورده شده است.چنین آماری با بسیاری از ضعف‌ها و نشانه‌های هشدار در فضای علمی-اقتصادی ایران سازگار نیست. نفوذ روزافزون مهاجرت در میان نخبگان و تحصیل کردگان، امکانات نامتناسب دانشگاهی و بیکاری دانش آموختگان از جمله‌ی قرائن متضاد با واقعیت فوق است. شاید با موشکافی و بررسی بیشتر درباره جایگاه پیشرفت علمی ایران بتوان برای این ناهمگونی توضیح قانع کننده‌ای یافت.نمودار تعداد مقالات علمی ایران در طی سال های 2000-2010 بهتر است قبل از هر چیز، ارتباط بین شاخص تعداد مقالات علمی و جایگاه اقتصادی ایران را بررسی کنیم. در آمار ارائه شده درباره‌ی جایگاه علمی بر اساس تعداد اسناد علمی، پنج کشور ایالات متحده، چین، بریتانیا، ژاپن و آلمان به ترتیب در رتبه‌های اول تا پنجم قرار گرفته‌اند. تمام این کشورها جزء اقتصادهای پویا و قدرتمند جهان هستند. نکته‌ی قابل توجه اما این است که زمانی می‌توان بر اساس جایگاه علمی یک کشور حکم به پیشرفت اقتصادی آن داد که بین دانشگاه به عنوان موتور تولید دانش و صنعت به عنوان چرخ‌های اقتصادی، ارتباط معقولی وجود داشته باشد. به بیان دیگر وجود یک چرخه‌ی مدیریت دانش است که موجب می‌شود، تحقیقات و پژوهش‌های انجام گرفته وارد سیر تجاری‌سازی و تولید ثروت گردند و بالعکس مسائل و مشکلات صنعتی یک کشور در دانشگاه‌ها حل شوند. متاسفانه چنین چرخه‌ای در ایران معیوب است و رابطه‌ای ارگانیک میان دانشگاه و  صنعت برقرار نیست. موضوع اکثر مقالات چاپ شده توسط دانشجویان ایرانی، مسائل مورد علاقه در فضای آکادمیک کشورهای پیشرفته است و با سطح نیازها ومشکلات صنایع ایران همخوانی ندارد. در این شرایط عملاً تلاش پژوهشگران ایرانی منجر به روان شدن حرکت چرخ‌های صنعت در کشورهای توسعه یافته می‌شود. فراتر از این، باید پرسید آیا شاخص تعداد مقالات و اسناد علمی یک کشور به تنهایی دالّ بر رشد علمی است؟  تعداد مقالات علمی، شاخصی است که حاکی از رشد کمّی پژوهش و تحقیقات در فضای دانشگاهی است. برای به دست آوردن تصویری جامع از توان علمی یک کشور، باید کیفیت پژوهش را هم مورد توجه قرار داد. به این منظور، می‌توان شاخص تعداد ارجاعات به مقاله‌های علمی را نشان دهنده‌ی محتوای پژوهشی موجود در آن‌ها دانست. در نمودار شماره 2، تعداد ارجاعات به مقاله‌های ایرانی در طی سال‌های 2000 تا 2010 آمده است نمودار 2- تعداد ارجاعات به مقالات علمی ایران در طی سال های 2000 تا 2010 با نگاهی به نمودار می‌توان دریافت در سال‌های اخیر بر خلاف تعداد مقالات، ارجاع به آن‌ها کاهش یافته است. این کاهش بیانگر کاهش کیفیت محتوایی مقالات است. به عبارت دیگر مقالات ایرانیان، از نظر علمی آن قدر با ارزش و غنی نبوده‌اند که به عنوان مبنا و مرجعی در کارهای پژوهشی دیگر واقع شوند. چنین نتیجه‌گیری با افزایش تعداد دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی و عدم افزایش امکانات دانشگاهی کاملاً همخوان است. تعداد دانشجویان بیشتر همراه با امکانات تحقیقاتی ثابت منجر به تعداد مقالات بیشتر با کیفیت علمی کمتر شده است. با توضیحات فوق باید گفت شاخص تعداد اسناد علمی برای اثبات رشد اقتصادی و علمی ایران کافی نیست. در ایران بسترهای لازم برای همبستگی رشد علمی و اقتصادی وجود ندارد. گذشته از این با وجود افزایش تعداد اسناد علمی کیفیت محتوایی این پژوهش‌ها که معیار مهمی در رشد علمی است، کاهش یافته است. شاید اکنون دیگر با شنیدن ادعای پیشرفت اقتصادی و علمی ایران بر اساس شاخص‌هایی از این دست باید نگران هم شد. چرا که چنین ادعاهایی ناشی از ساده‌انگاری متولیان علمی کشور و نادیده گرفتن شرایطی است که حاصلی جز توسعه نامتوازن و شکننده در ایران نخواهد داشت.