خاورمیانه جدید چگونه خواهد بود؟ (قسمت دوم)

در قسمت اول از این یادداشت وضعیت چند ماه قبل خاورمیانه مورد بررسی قرار گرفت. به طور خلاصه باید گفت منابع انرژی، حضور پررنگ گروه های دینی و جنگ افروزی و زیاده خواهی اسرائیل سه پارامتر مهم این منطقه هستند. یادداشت پیش رو به آینده ی این منطقه مهم و استراتژیک با توجه به پارامترهای گفته شده، می پردازد. -------------------------------------------- سوال این است که بهار عربی چگونه جغرافیای سیاسی خاورمیانه را تغییر خواهد داد؟ آیا جای پای اسرائیل خالی خواهد شد؟ یا اینکه ایران نفوذ و قدرتی روز افزون می یابد؟ با فرا رسیدن صدای اعتراض و فریاد مردم در کشورهای عربی شاید این بار اولین کشوری که شرایط جدید را پذیرفت و سوار بر موج تحول خواهی مردم شد، ایالات متحده بود. این کشور به خوبی دریافت که دیگر زمانه حکومت های مستبد گذشته است و دیر یا زود اوضاع عوض خواهد شد. پس به تغییرات پیش رو خوشامد گفت و سعی در مدیریت آن کرد. آمریکا با تجربه آموخته از انقلاب ایران می دانست که نباید اجازه دهد تحول و تغییر به سمت انقلاب و دگرگونی اساسی جهت پیدا کند. به همین ترتیب حمایت خود را از متحد قدیمی اش حسنی مبارک برداشت و ارتش را در مصر از دخالت در امور به صورت مستقیم منع کرد. نقش آفرینی ایالات متحده و آروپا و همچنین اوضاع اقتصادی دنیای جدید باعث شد تا انقلابی به معنای واقعی کلمه در هیچ کدام از این کشورها رخ ندهد. به بیان دیگر در این کشورها فقط چند نفری از سران و حاکمان جابه جا شدند.  نه ساختار حکومتی بالکل تغییر کرد و نه قوانین اساسی آنها. با این حال نمی توان از این نکته گذشت که حکومت ها دموکراتیک تر شدند و مردم نقش مهمتری در امور کشور یافتند. و این در خاورمیانه ای که اکثر قریب به اتفاق مردمش مسلمان هستند یعنی روی کار آمدن و ظهور گروه های اسلام گرا. گروه هایی مانند اخوان المسلمین که سال ها تحت ظلم و فشار دیکتاتوری بودند. پس شاید بتوان گفت در خاورمیانه جدید کشورها وجه اسلامی بیشتری بیابند. بر همین اساس احتمالا  فاصله بین شیعه و سنی در این منطقه بیشتر خواهد شد. به طوری که الازهر و مصر به دنبال بارپس گیری جایگاه گذشته خود در سردمداری جهان اسلام خواهند بود و برای این امر نزدیکی بیشتری با عربستان خواهند داشت. چنین نکته ای را می توان از ذکر اسامی خلفاء در سخنرانی محمد مرسی در اجلاس سران جنبش عدم تعهد دریافت. اقدامی که اشاره به تفاوت اسلام آنها با اسلام شیعی سران ایران داشت. همچنین اولین سفر خارجی مرسی به عربستان حاکی از تلاش این کشور برای برقراری و حفظ روابط محکم با عربستان است. از نظر منابع انرژی ایران و عربستان دو قطب مهم این منطقه هستند. پس از اعمال تحریم های بین المللی از جانب شورای امنیت سازمان ملل بر ایران، ایالات متحده و اروپا به سمت تأمین انرژی از عربستان و دیگر کشورهای سر به راه تر مثل قطر و عراق تغییر موضع دادند. هر چند کشورهای بلوک شرق از جمله چین و روسیه با خالی شدن رقیب فرصتی یافتند تا هم کفه موازنه انرژی را به سمت خود سنگین کنند و هم به منابع انرژی آسان تری دست یابند. با این حال به نظر می رسد در آینده نه چندان کوتاه عراق جایگاه ایران در صادارت نفت خاورمیانه را بگیرد و کشورهای اروپایی و ایالات متحده تلاش بیشتری برای حفظ امنیت شاهراه انتقال انرژی یعنی تنگه هرمز و خلیج فارس به خرج دهند. در باره اسرائیل دو گردش اساسی رخ داده است. اول اینکه افراد و حکومت های جدید بر خلاف اسلاف خود نسبت به مسئله فلسطین بی تفاوت نیستند و دوم اینکه موضعشان تشکیل کشور مستقل فلسطینی در کنار کشور اسرائیل است. موضعی که پیش از این ایران به عنوان اصلی ترین کشور مقابل اسرائیل آن را نپذیرفته است و به دنبال کشوری فلسطینی از نهر تا بحر است. فعالیت های اخیر مصر برای آشتی میان گروه های فلسطینی را باید تلاشی در همین راستا دانست. جایگاه ایران در این مبارزه با توجه به وضعیت سوریه تضعیف بیشتری خواهد شد. در سوریه اگر حکومتی مردمی بر سر کار آید صد در صد حکومتی خواهد بود با صبغه سنی و نزدیک به اخوان المسلمین. حکومتی که به واسطه حمایت های ایران از بشار اسد در روزهای سرکوب و ظلمش روابط چندان گرمی با این کشور نخواهد داشت. گذشته از آن محبوبیت ایران در میان مردم عادی دیگر کشورهای عرب هم با توجه به مواضعش در قبال سوریه کاهش خواهد یافت. در خاورمیانه جدید محوریت مقابله با اسرائیل از ایران به حکومت های اسلام گرای نو ظهور منتقل می شود. این امر قدرت چانه زنی و محبوبیت ایران را در دیپلماسی منطقه کاهش خواهد داد. از نشانه های چنین تغییری رد درخواست رئیس جمهور ایران برای میانجی گری برای حل اختلافات گروه های فلسطینی است. اسرائیل که هم پیمانان سابق خود را در منطقه از دست داده است کمتر فرصت تهدید و لات بازی خواهد داشت. حالا او هم مجبور است بپذیرد جنگ افروزیش کشورهای ملایم منطقه را تبدیل به دشمنان او خواهد کرد و هر چه نباشد دشمنی که کمر به همت او نبسته است برایش دوست تر است! گروه های فلسطینی با تلاش حکومت های نزدیک به خود متحد خواهند شد و برای تشکیل کشوری مستقل تلاش خواهند کرد. در خاورمیانه جدید این بار مردم هستند که حرف آخر را می زنند. حالا دیگر برای آخرین بازمانده های استبداد در روی زمین در این منطقه هوای کمتری برای نفس کشیدن است.