استبداد: فرد یا حکومت؟

دوستی در ذیل مطلبی که درباره خودبینی مستبدان و به طور مشخص شخص شاه بود نظری گذاشته اند که قابل تأمل است. خلاصه آن پست این است که استبداد از تملق اطرافیان و مداحان یک حاکم شروع می شود و بعد از مدتی او خود باور می کند که همه چیزدان است و قدرت یا نیرویی ماورایی دارد. نظر انتقادی نسبت به آن هم این است که این گونه نقش خود فرد در حکومت چه می شود؟ آیا این نوع توجیه نوعی سلب مسئولیت کردن از فرد نیست؟ من در میانه این بحث، بحث دیگری را پیش میکشم که یک حکومت را چگونه می توان تحلیل کرد؟ حکومت مجموعه ای پیچیده از قوانین، مناسبات سیاسی و  اقتصادی و افراد بر سر کار است. می توان در اولین سطح بررسی و تحلیل یک حکومت یکایک سران و حاکمان آن را از نظر گذراند. در این سطح خوبی و بدی یک حکومت وابسته به خوبی یا بدی حاکمان آن می شود. در چنین شرایطی وقتی می گوییم حکومتی مستبد است منظورمان این است که فردی با روحیه و منش استبدادی بر سر کار است. به این ترتیب تمام مشکل به  هیئت حاکمه بر می گردد و تلاش برای تغییر آنها به معنی تلاش برای تغییر رویه گذشته است. شاید بتوان گفت در قرون پیش در اروپا و تا همین 100 سال پیش در ایران خودمان چنین تحلیلی برای حکومت بیراه نبوده است. چرا که جامعه و بالتبع نوع حکومت آنقدر پیچیده نبوده و نظرات و منش یک فرد به آسانی اثرات خود را در بدنه ی حکومت و کارهای جاری می گذاشته است. اکنون اما با توسعه اقتصادی، گسترش روابط جامعه و تقسیم کار، حکومت نیز پیچیده و گسترده شده است. دیگر امروز نمی توان تمام بار نقص یا مزیت یک حکومت را بر دوش یک فرد و تفکرات یا روحیات او دانست. آنچه مهم تر و تاثیرگذارتر است سیستم حکومتی است. در این سیستم است که افراد سلسله مرتب قدرت را طی و به یک نوع فرهنگ یا فضای کاری عادت می کنند. به این ترتیب نمی توان از استبداد یک فرد سخن گفت. یک سیستم یا نظام حکومتی طوری چیده شده است که از آن نتیجه ای جز استبداد بر نمی آید. افراد از این منظر درست مثل یک ورودی و خروجی به یک برنامه کامپیوتری هستند. الگوریتمِ بنا شده است که فرد را به یک مستبد تبدیل می کند یا نهایتاً تنها به افرادی اجازه ارتقاء می دهد که روحیات خاصی داشته باشند. با تمام این تفاصیل هر چند نمی توان فرد و مسئولیتش را کتمان کرد. اما باید گفت منشأ استبداد نه یک فرد بلکه مجموعه ای از عوامل و روابط است که همان طور که دکتر زیبا کلام گفته اند تملق و مداحی خود از مهمترین آنهاست.